Pokłosie, czyli prawda, pamięć, przebaczenie

Pokłosie. O tym filmie już tyle się mówi, że trudno coś dodać od siebie. Pewnie i tak utonie to w zalewie tych wszystkich oskarżeń twórców, albo też oskarżeń tych, którzy oglądać nie chcą. Ale nic to - ważne żeby samemu na gorąco uchwycić te ulotne myśli. Choćby po to, by za jakiś czas do nich wrócić i coś przemyśleć. To jedna z radości z tych notatek. 

O samym filmie i jego fabule pewnie wszyscy już wszystko wiedzą. Dwóch braci. Jeden: Franciszek (Ireneusz Czop) wraca wkurzony do kraju po 20 latach w Stanach, bo tam mu się zwaliła na głowę bratowa z dziećmi, próbuje więc wyjaśnić "u źródła" co się dzieje z bratem. Drugi z braci: Józef (Maciej Stuhr)  tak naprawdę wcale nie cieszy się z jego przybycia - ma swoje problemy i chyba nawet nie chce w to wciągać nikogo. Po odejściu żony stał się odludkiem zajętym tym co uznał za swoje "dzieło". Chce uratować od zapomnienia i zniszczenia płyty nagrobne z cmentarza żydowskiego - przypadkiem odkrył, że wybrukowano nimi drogę, a ich pozostałości są też w gospodarstwach, więc ściąga je wszystkie na swoje pole.Franciszek nie rozumie działań brata, ale widząc olbrzymią niechęć ludzi wobec niego, agresję i chęć uciszenia, na przekór ludziom postanawia pomóc bratu. To co odkryją nie będzie łatwe ani dla ludzi z ich otoczenia, ani dla nich samych.
Gdyby rozpatrywać ten film w warstwie fabularnej, wizualnej, spójności całości musiałbym powiedzieć, że film jest zaledwie średni - mnóstwo tu niespójności, dziwnych zbiegów okoliczności, czarno-białych klisz, które mają łopatologicznie wbić nam do głów pewien przekaz. Sporo rzeczy tu irytuje i aż dziw, że tak doświadczony reżyser popełnia tak amatorskie błędy.
Ale ten film trudno tak rozpatrywać. Bo nawet jeżeli budzi sprzeciw, różne refleksje i nie tylko zbiorowe narodowe posypywanie głów popiołem, to znaczy, że dobrze że zmusza nas do rozmawiania. Bo oto chyba w tym wszystkim chodzi. O prawdę. O pamięć. O przebaczenie.

Prawda.

Wiem, że takie rzeczy dziać się mogły i pewnie działy. Pamiętam kiedyś babcia mojej żony komentując Jedwabne powiedziała, oj takich miejsc było więcej w okolicach Łomży, lepiej by ich nie znaleźli. Pewnie rolą historyków jest doszukanie się prawdy na ile takie zbrodnie były inspirowane lub nawet nakazywane przez Niemców, a na ile wynikały z nienawiści do sąsiada, chciwości itd. W każdym narodzie znajdzie się świnia i to nie jedna. W trudnych czasach szczególnie dużo jest okazji by takie ohydne zwierzęce uczucia w człowieku obudzić, by uśpić w nim moralność - skoro takie rzeczy się dzieją wokół to co za różnica?

Czy trzeba o tych wydarzeniach mówić? Uważam, że tak. Pokazując jednak historię jak najpełniej, nie tyle ją relatywizując, ale wysłuchując każdej ze stron. Czemu tak dużo tych wydarzeń miało miejsce właśnie na ziemiach wschodnich? Warto posłuchać czasem starszych ludzi, którzy opowiadają co robili żydzi po wkroczeniu wojsk sowieckich i jak ochoczo wskazywali Polaków, których NKWD brało w obroty. Ci co to robili pewnie znowu mogliby tłumaczyć swoją niechęć latami ucisku, poniżania, pogardy w Polsce międzywojennej itd. Rachunek krzywd może być długi, oskarżeń też. Szkoda, że nikt nie rozumie tego, że nic nie usprawiedliwia takich czynów. Jest wiele miejsc gdzie sąsiad żywił do sąsiada życzliwość, wspierał, ratował. Warto wiec sobie zadawać pytania co takiego może zadziać się w ludziach, że potem nagle jest ktoś zdolny by zrobić drugiemu krzywdę. 

To co może niepokoić (i tu trochę rozumiem przeciwników filmu) to zbyt mocne skupienie się na pojedynczych przypadkach zbrodni i wynaturzeń, to dorabianie "gęby" całemu narodowi polskiemu (podkreślanie, że to "całe wsie", "wszyscy" itd.). Zamiast wskazywać winnych robi się mnóstwo hałasu spychając z pamięci społecznej (szczególnie na zachodzie i w Stanach) i przestrzeni medialnej bohaterów ratujących żydów, chlubne karty naszej historii. Jeżeli słyszę, że "wreszcie mówi się prawdę" o tamtych czasach to zachodzę w głowę czemu tak łatwo przekreśla się tym zdaniem to wszystko o czym wiemy o wiele więcej (i są na to dowody, świadkowie) i z czego Polacy mogą być dumni. Czemu to teraz mamy pamiętać tylko o winach i przestępcach? 

Prawda to całość. A nie jej wycinek. I o tym warto mówić. Nie zatajając nic, ale i nie naginając faktów (np. ostatnia książka Grossa gdzie buduje się teorię wokół jednego zdjęcia sugerując jakoby Polacy masowo byli hienami żerującymi na zmarłych w obozach koncentracyjnych - potem historycy łatwo udowodnili, że zdjęcie pokazuje grupę społecznie porządkujących tereny obozów). Ech długo by pisać. 

Pamięć.

Ten film dla mnie jest głównie o tym. I to dla mnie jest przesłanie. Tym ludziom należy się pamięć - obojętnie jak zginęli. Niemcy z pogardy by unicestwić nie tylko naród, ale i całą pamięć, kulturę niszczył świątynie, cmentarze, ale po wojnie nie powinno nam to być obojętne. Tak jak Polacy pragną tego by prawda i pamięć o naszych ofiarach i na wschodzie i na zachodzie trwała, by nie była zakłamywana, zapomniana, tak i należy nam się dbałość o to samo. Tylko tyle i aż tyle.

Przebaczenie.

I z tym wiąże się marzenie. By pamiętając o historii, o różnych krzywdach, winach, ofiarach następne pokolenia mogły się pojednać. Nie tyle zapominając. Ale wybaczając. By dzieci czy wnuki dawnych ofiar mogły jechać na ziemię swych dziadków bez lęku, że zostaną obrzucone kamieniami, wyzwane od najgorszych. Ze strachu, że coś chcą nam zabrać, z zazdrości, czy nawet z niewiedzy nie dopuszczamy do siebie najprostszej myśli, że chcąc zobaczyć i poznać swoje korzenie. To marzenie by Polak mógł jechać do Wilna, czy Lwowa i był przyjęty bez uprzedzeń, by Niemiec mógł przyjechać do ziemi, którą kochali jego dziadowie, by Żyd mógł przyjechać zobaczyć swoje korzenie. By dzieci i wnuki  nie budowały kontaktów na uprzedzeniach, pretensjach, oskarżeniach. By już nigdy nie dochodziło do takich porażających sytuacji, gdy sąsiad podnosi rękę na sąsiada, bo ten jest innego wyznania, innego koloru skóry, mówi innych językiem... Wojna na Bałkanach, czy Rwanda powinny nam pokazać, że to szaleństwo wciąż może się odradzać gdy mówi się językiem nienawiści.