Bywają spektakle
łatwe w odbiorze, lekkie tematycznie, przewidywalne, takie, po których
naładowani pozytywną energią wychodzimy z teatru, by żyć dalej swoim życiem. Są
jednak i takie, które wywierają na nas piętno, otwierają rany, takie, które
zmuszają do myślenia, czasem wywołują refleksję nad tym, jak sami żyjemy,
takie, po których płakać się chce i nie da się ich zapomnieć. „Bent” jest
jednym z nich...
W
teatrze szukam piękna, emocji i prawdy. Wszystko to – w dużym natężeniu
odnajduję w wystawianym od niedawna w Teatrze Dramatycznym (na Scenie
Przodownik) spektaklu pt. „Bent”. Sztuka bardzo zręcznie wykorzystuje popularny
w sztuce wątek homoseksualizmu, by nadać mu koloryt niemal całkowicie dotąd
nieznany. Zamiast więc epatować tanimi chwytami, autorzy przedstawienia
wciągają nas w emocjonalną karuzelę, która zmienia nasze spojrzenie na miłość.
Bo
przecież „Bent” jest właśnie przede wszystkim uniwersalną opowieścią o miłości,
całkowicie niezależną od kwestii bycia homo- czy heteroseksualnym człowiekiem,
na dodatek opowieścią tragiczną, choć z przepięknym morałem.
Rzecz
dzieje się w Berlinie w latach trzydziestych. Max, bohater sztuki Martina
Shermana (w tej roli genialny Mariusz Drężek), gej w najczystszej chciałoby się
powiedzieć postaci, korzysta z życia tego faktycznie wówczas jednego z
najbardziej wyuzdanych miast świata. Żyje z dnia na dzień, w wynajmowanych
mieszkaniach, bez pieniędzy, pracy, miłości. Jest w związku, ale cóż to za
związek, jeśli po nocy pełnej narkotyków i alkoholu okazuje się, że w jego
łóżku leży przygodnie poznany w gejowskim klubie mężczyzna, z którym zresztą
uprawiał dziki seks na oczach swojego partnera.
Wraz
z dojściem do władzy faszystów sytuacja polityczna w Niemczech zaczyna się
zmieniać, choć nie wszyscy zdają sobie jeszcze z tego sprawę. Dopiero po
słynnej Nocy długich noży dyskryminacyjna nagonka całkowicie zmieniła życie
wszystkich żyjących tam homoseksualistów. A wtedy już było za późno, by móc
zmienić smutny koniec ich historii. Prześladowania, denuncjacje, upokarzające
przesłuchania, tortury, a wreszcie - obóz koncentracyjny, zaś w nim jeszcze
ostatecznie upodlenie.
Początek
przedstawienia zawierał w sobie wszystko to, co w wizerunku geja, jaki znamy z
filmów czy teatru, pojawić się musi, a więc całkowite zblazowanie,
przerysowanie zachowań, gestów, rozwiązłość seksualna, przesadna wrażliwość.
Zatem: to wszystko, co tak mierzi, bowiem nie oddaje wcale prawdy o
homoseksualistach. Ma to jednak swoje głębokie uzasadnienie w tym wypadku,
ponieważ stanowi całkowite przeciwieństwo do tego, co dziać się będzie później
– i w pewien sposób sprawia, ze pewne zjawiska jawią się nam ze zdwojoną mocą. Ten
akt sztuki, choć barwny i dość libertyński w wyrazie, jest również stosunkowo
smutny, bowiem ukazuje ludzi (celowo unikać będę tu słowa: homoseksualistów,
gdyż wszystko ma wymiar uniwersalny, takie rzeczy dzieją się dziś także w
związkach heteroseksualnych, dla których liczy się tylko tu i teraz, chwilowa
przyjemność, słowo miłość nie ma większego znaczenia, jest się z kimś dla
wygody, przyjemności, z wyrachowania.
Nie bez powodu mówi się, że związek musi sporo przejść, żeby pewne było,
że ludzie się naprawdę kochają.
Druga
część sztuki dzieje się już w obozie. Ta część przedstawienia poraża, bowiem
unikając tego, co tak skutecznie odstrasza ludzi od oglądania tego, co dotyczy
homoseksualistów, sprawia, że widzowie ze łzami w oczach kibicują bohaterom,
żeby im się udało, żeby przeżyli, żeby nauczyli się kochać. Czy się uda?
Musicie zobaczyć sami. Coś się uda, ale komu i w jak przewrotny sposób – tego
nie powiem. To po prostu trzeba zobaczyć...
Wszystko
to, co dzieje się w pierwszym akcie sztuki, ujawnia bolesną prawdę o
dzisiejszym świecie, ludzie nie walczą o miłość, nie walczą o siebie, bardzo
łatwo odpuszczają, nie wchodzą w głębsze relacje i wypierają miłość, bo ona
wymaga od człowieka odpowiedzialności, rezygnacji z tego, by myśleć tylko o
sobie. Łatwiej jest korzystać z życia, nie dając z siebie nic. W ten sposób
rani się innych, ale kogo to obchodzi?
Rudolf (w tej roli Kamil Siegmund)
jawi się jako ten spokojniejszy, lepszy, bardziej przywiązany do partnera, ten
który zawsze oszukiwany, zdradzany i poniżany będzie jego ostoją, niejako mimo
wszystko. Sam zamknięty w swoim świecie muzyki, roślin i kultury nie dostrzega
lub udaje, ze nie dostrzega, jak bardzo rani go Max, który nad szczęście w
związku przedkłada swoje własne przyjemności. To zresztą Rudolf będzie
pierwszym przystankiem na drodze Maxa do przejścia wewnętrznej przemiany.
Bodźcem tym bardziej dramatycznym, że zadziała w najtrudniejszy możliwy sposób,
Max będzie musiał... nie, nie powiem (trzeba samemu zobaczyć). A później będzie
już tylko trudniej.
Kiedy
akcja przenosi się do obozu koncentracyjnego, dostaję wreszcie to, czego w
teatrze szukam: najprawdziwsze emocje! Prosty przekaz, całkowity brak zbędnych
gestów, fenomenalna gra obu najważniejszych w tej części spektaklu aktorów (do
Mariusza Drężka dołącza z sukcesem Piotr Bulcewicz). Na scenie trwa walka, w
której nie bierze się jeńców. Aktorzy walczą, by podbić widownię wytaczając
najcięższe działa: talent.
Uczciwie
przyznam, że Mariusz Drężek jawił mi się dotąd jako dość manieryczny aktor serialowy. Pamiętam choćby ten epizod w
„Niani”, po którym stwierdziłem, że strasznie mnie irytuje. Minęły lata, omijałem
konsekwentnie produkcje, w których aktor wystąpił, a tu nagle widzę go w
Teatrze Dramatycznym i to od razu w głównej roli. Widzę – i nie dowierzam, że
to ten sam człowiek. Bogactwo środków wyrazu, jakie płynie od niego ze sceny,
szokuje. To, jak głęboko Pan Mariusz wszedł w rolę, robi wielkie wrażenie. On
na scenie cierpi, oszukuje, robi, co trzeba, byle tylko przetrwać, by sprawić,
że otaczająca go rzeczywistość będzie mniej brutalna, przygnębiająca. Wraz z
kolejnymi szokującymi zdarzeniami jego życie staje się tak trudne do
zniesienia, że widz zaczyna odczuwać, że już dość tego, że trzeba mu pomóc,
pocieszyć jakoś.
Obozowe
przeżycia Maxa zagrane zostały tak wirtuozersko wręcz, że to brzmi aż
niedorzecznie „lukrowato”. A jednak to prawda. Nie ma tam krzty przerysowania,
nie ma niepotrzebnych modulacji głosowych, jest surowość, głębia i dojmujący
mrok emocjonalny. Kiedy Max znów kogoś traci, gdy opowiada, co musiał zrobić,
by nie dostać się do grupy „różowych trójkątów”, jego oczy wyrażają tak
bezgraniczne oceany cierpienia, że widownia przestaje oddychać. Niema prośba o pomoc, gdy padają strzały,
jest dla widza trudna do zniesienia, bo przecież choć wiemy, że to tylko
spektakl, zaciera się granica między realnością a fikcją, między sceną a
widownią, jesteśmy tylko my i Max. I choć wiemy, że nie możemy nic zrobić, by
ulżyć jego cierpieniu, tak bardzo chcemy, żeby już było dobrze, żeby wszystko,
co się zdarzyło do tej pory, okazało się tylko złym snem. Niestety, nie okazuje
się...
Na
tle tego popisu aktorskiego całkiem nieźle wypada także młodziutki Piotr
Bulcewicz. W pierwszej z ról - Wolfa – musiał poradzić sobie z niełatwym
zadaniem zaprezentowania nagości w sposób, który nie będzie wywoływał
idiotycznych komentarzy na temat znaczenia dyskusyjnych form ekspresji w
sztuce. Dał radę, nikt nie odbiera tego jako rodzaj niepotrzebnego
ekshibicjonizmu, a istotny fragment życia bohatera. W drugiej roli – Horsta,
dzięki któremu Max zaczyna dostrzegać potrzebę bliskości z drugim człowiekiem,
potrzebę odczuwania więzi, prawdziwej miłości, młody ten aktor jest zwyczajnie
świetny. Duża w tym zaleta oszczędnie stosowanych ozdobników aktorskich i
potężny głos, który nabiera dodatkowego wyrazu chwilach, gdy aktor z niego
rezygnuje, by w sposób przygaszony, delikatniejszy powiedzieć co czuje.
Max
i Horst walczą ze sobą tak długo, wtedy jeszcze nie wiadomo nawet, czy Max nie
chce współwięźnia wykorzystać jedynie do tego, by mieć z kim porozmawiać. To
Horst musi nauczyć go wszystkiego, co trzeba wiedzieć o przywiązaniu do
drugiego człowieka, o miłości i akceptacji, także o poświęceniu. To długa droga
dla Maxa, lubieżnika i dawniejszego utracjusza, zwłaszcza, że odbywa się w
najmniej sprzyjających warunkach, w obozie koncentracyjnym, w pełnym świetle,
gdzie nie można na siebie patrzeć, nie wolno nikogo dotknąć. A jednak Horst
wie, że można kochać nawet w tych trudnych czasach. Można i trzeba. Tylko
dzięki sile miłości możliwe jest zachowanie człowieczeństwa, gdy wszyscy wokół
chcą cię z niego odrzeć. Pięknie zagrane, bardzo przemyślane, wspaniałe... Bez
egzaltacji, bardzo męsko i godnie.
Aktorsko
daje się zapamiętać także Kamil Siegmund w roli Rudolfa (choć w spektaklu
kreuje też postać Kapitana). Dobry głos, zaskakująco dojrzała interpretacja
postaci człowieka, który poświęca się w imię jednostronnej miłości, a potem...
po raz kolejny nie dopowiem, by widzowie poczuli chęć zobaczenia spektaklu na
żywo.
Czwartym
genialnym bohaterem sztuki staje się – zupełnie nieoczekiwanie – scenografia.
Wielkie ukłony dla Anety Suskiewicz za minimalistyczną i niezwykle praktyczną
scenografię z drewnianych palet.
Surowość scenograficzna potęguje napięcie, jest też łatwa do kształtowania
także w trakcie spektaklu, te same elementy potrafią w odpowiedniej
konfiguracji imitować salon, wnętrze pociągu, celę więzienną, obozowisko w
lesie, a nawet scenę kabaretową. No i te kamienie! Góry kamieni, które Max i
Horst (oraz inni więźniowie) muszą bez sensu przenosić z miejsca na miejsce, bo
... tak trzeba (tak nakazują oprawcy, by wiele godzin dziennie nie robić nic
innego, tylko nosić i nosić, aż się padnie lub oszaleje: bez różnicy, wtedy i
tak człowieka czeka już tylko kula w głowę lub spalenie na ogrodzeniu pod
wysokim napięciem...). Noszenie kamieni i jednoczesne trwanie przy swojej
postaci wymagało od aktorów niezwykłej siły fizycznej i przygotowania
mentalnego. Nieuchronne zmęczenie (sam po przeniesieniu drugiego kamienia
zapewne musiałbym zrobić kilka minut przerwy) musiało przecież zrobić wyrwę w
grze. A jednak - wcale tak się nie stało. To przecież były najtrudniejsze
momenty sztuki, a aktorzy na sekundę nawet nie wypadli z ról. Cóż można
powiedzieć w takiej sytuacji? Gdy słów brak, powiem tylko: dziękuję za to,
czego było nam dane doświadczyć.
Całość uzupełniają
znakomicie: świetnie komponująca się z akcją muzyka Piotra Łabonarskiego i z
dużym wyczuciem poprowadzone oświetlenie (Paweł Srebrzyński), w kilku punktach
będące wręcz najważniejszym elementem sceny.
Dało
się w spektaklu zauważyć również kilka symboli, podanych w sposób delikatny, acz bardzo sugestywny:
swastyka układana z kamieni, koszula Horsta, która staje się dla Maxa symbolem
wyzwolenia, prawdy i największej miłości (przecież może ją dotknąć po raz
pierwszy w życiu), wspomniana już nagość... Jest też znakomita w odbiorze scena
seksu bez fizycznego zbliżenia, będąca jedną z najpiękniejszych scen miłosnych,
jakie kiedykolwiek widziałem w teatrze. Trzeba to było wewnętrznie przeżyć, nie
dziwię się zatem, że gdy przedstawienie się skończyło, Mariusz Drężek był tak
wyczerpany, iż nie był w stanie ot tak – po prostu przejść do uśmiechów i
ukłonów. Taka rola nie zdarza się aktorowi często. Tak wymagająca, tak
spalająca emocjonalnie. Te emocje odczuwała widownia, odwdzięczając się aktorom
ogromną owacją. A przecież są także sceny z ogrodzeniem, które stanowi kres
wszystkiego... Co tam się działo!
W
zasadzie mam tylko dwie uwagi do twórców spektaklu. Po pierwsze: te niebieskie
kąpielówki w pierwszym akcie są nieco zbyt współczesne, co razi i zbyt odcina
się od sceny, po drugie: o ile wstrząsający efekt osiągnięty został w czasie
sceny katowania Rudolfa przez Niemców, o tyle już to, gdy jest bity przez swego
bliskiego, wygląda nieco śmiesznie. Jest to nazbyt wyraźnie udawane. Wiadomo,
że nie chodzi o to, by bić naprawdę, ale jednak można to zrobić tak, by
widzowie byli przekonani o tym, że to się dzieje naprawdę...
Z
całą pewnością „Bent” w reżyserii
Natalie Ringler jest przedstawieniem, które na długo zagości w repertuarze
Teatru Dramatycznego. Nie tylko dlatego, że znajdą sie widzowie skłonni ten
spektakl obejrzeć, ale także – jeśli nie przede wszystkim – dlatego, by w
zalewie mniej lub bardziej udanych warszawskich produkcji teatralnych
zaskakiwać jakością, wzruszać i zmuszać do refleksji.
Reżyserka
tłumaczyła w wywiadach, że zdecydowała się na „Benta”, bo pociągają ją sztuki,
w których do głosu dochodzą ludzie, którzy się wcześniej nie liczyli. Choć
istotnie jest to hołd dla wszystkich bezimiennych ofiar nazizmu, to także hołd
dla tych wszystkich którzy żyją dzisiaj i nie potrafią zrozumieć, że ktoś
odbiera im prawo do miłości. Gdy Max krzyczy w ostatniej pełnej dramatyzmu
scenie, na chwilę przed druzgocącym finałem: „Kocham Cię. Co w tym złego?”,
niejeden widz zacznie zastanawiać się, jak można komuś odbierać prawo do
miłości. Zakończenie sztuki przewidziałem na kilka chwil przed jego nastąpieniem,
wstrząsnęło mną tak, że minęło już kilka dni, a ja wciąż jeszcze nie wybrałem
się znów do teatru. Niektóre spektakle wywołują taki właśnie efekt. Brawo!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz